معرفی عالم بزرگ دین شیخ حرّ عاملی (ره)

وسائل الشیعة فی تحصیل مسائل الشریعة اثر شیخ حرّ عاملی از علمای قرن یازدهم هجری قمری، در برگیرنده مهمترین احادیث فقه شیعه در أبواب مختلف است، که در طول ۱۸ سال نگاشته شده‌است. ترتیب گردآوری و تنظیم احادیث بر اساس مباحث کتاب شرایع الإسلام علامه حلی است. شیخ حرّ عاملی احادیث کتاب را در ۵۰ موضوع فقهی تنظیم کرده و در پایان کتاب خاتمه مفصّلی را پیرامون مصادر، اسانید و رجال حدیث و مسائل دیگر اختصاص داده‌است.

در این اثر ۳۵۸۶۸ حدیث در أبواب مختلف فرائض، آداب و احکام گردآوری شده‌است و مصادر و منابع وسایل الشیعه علاوه بر کتب اربعه، بیش از ۱۷۰ اثر است. نام کامل کتاب «تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة» است. این کتاب اثر محدث بزرگ و علامه محقق، شیخ محمد بن حسن حُر عاملی از علمای بزرگ و از فقهای برجسته شیعه در قرن یازدهم هجری است (۱۰۳۳ - ۱۱۰۴ هجری).

موضوع‏

روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام که درباره احکام شرعی در تمام ابواب فقه وارد شده‌است. شیخ حُر عاملی در این کتاب علاوه بر کتب اربعه به بیش از ۱۸۰ کتاب روایی معتبر شیعه استناد نموده و مجموعه‏ای گران‏بها و ارزشمند از روایات فقهی شیعه را جمع آوری نموده‌است.

ارزش و اعتبار

کتاب وسائل الشیعة از بهترین جوامع روایی شیعه به شمار می‏آید که با توجه به روایات پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمه معصومین علیهم‏السلام در قرون اخیر نگاشته شده‌است. این کتاب شامل حدود ۳۶ هزار روایت درباره احکام شرعی، واجبات، محرمات، مستحبات و آداب است که روایات آن گرفته شده از مجموعه‏های روایی معتبر شیعه و اصول اولیه قدمای اصحاب رضوان الله علیهم است. این کتاب از زمان نگارش پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفته‌است و در این زمان از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه‏های علمیه شیعه به شمار می‏آید و در تمام درس‏های خارج فقه روایات آن نقل شده و به آن استناد می‏شود.

انگیزه نگارش‏

شیخ حُر عاملی در مقدمه کتاب انگیزه خود را از نگارش کتاب این گونه بیان می‏نماید: «مدّتها بود که از فکر و قلم خود درخواست می‏کردم و عزم و همت خود را بر آن می‏داشتم تا کتابی را به نگارش درآورم که آرزو را برآورده سازد و در علم و عمل سرآمد و شامل احادیث مسائل شرعی و نصوص احکام فرعی باشد. احادیثی که در کتاب‏های معتبر و صحیح روایی باشد که علمای بزرگ ما تصریح به صحت و اعتبار آنها کرده‏اند تا پناهگاهی برای خودم در مسائل شرعی باشد و مرجعی برای هدایت شیعه شود و من هم در ثواب هر کس که از نور آن بهره گیرد و با پرچم مناره‏های آن هدایت گردد و از تابش خورشید و ماه آن بهره‏مند شود شریک باشم و چه گنجینه‏ای بزرگتر از ثوابی که تا روز قیامت ادامه یابد ان شاء الله».

شیوه نگارش‏

شیخ حر عاملی روایات این کتاب را به ترتیب مسائل شرعی مطرح شده در کتاب‏های فقهی از کتاب طهارت تا کتاب دیات به صورت باب‏های جداگانه آورده‌است. وی سعی بر آن داشته تا برای هر مسئله شرعی بابی مستقل اختصاص دهد و این خود موجب گشته تا دسترسی به روایات کتاب بسیار آسان گردد و مراجعه کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا نماید. علاوه بر آن مسائل جدیدی را نیز با توجه به مضمون روایات با ترتیبی آشنا و چینشی مطلوب و نظمی زیبا مطرح نموده‌است.

مدت نگارش‏

شیخ حر این کتاب را در مدت بیست سال از عمر شریف خود نگاشته و با این اثر خود خدمتی گران‏بها در جهت حفظ روایات شیعه و سخنان اهل بیت عصمت و طهارت نموده‌است. جالب توجه‌است بدانیم که این مدت مساوی با مدت زمانی است که محمد بن یعقوب کلینی کتاب کافی را جمع آوری نموده‌است.

ویژگیهای کتاب‏

۱ - شیخ حُر عاملی در آغاز کتاب می‏فرماید من روایات این کتاب را از کتاب‏های معتبر و مشهور روایی که شیعه به آنها عمل و مراجعه می‏کند روایت کرده‏ام و در آغاز سند هر روایت، نام کسانی که آن روایت را از کتاب آنها آورده‏ام ذکر می‏کنم و سند خود به آن کتاب و آنچه مربوط به آن است را در آخر کتاب می‏آورم. ۲ - از دیگر ویژگیهای این کتاب این است که مؤلف، تمام روایات مربوط به یک مسئله را با هم آورده تا مراجعه کننده به راحتی بتواند به تمام روایات متحد در دلالت یا متن و یا سند دست یابد. این ویژگی موجب گشته تا براحتی بتوان میان روایات یک باب از جهت سند یا متن یا دلالت و مفهوم بررسی و مقابله انجام داد و زیادی و نقصان میان روایات را با یک نگاه و بدون مراجعه به مصادر گوناگون دریافت. ۳ - کتاب حاضر جمع میان احادیث مختلف مربوط به یک باب از منابع متنوع و یا مواضع متعدد را هم آورده‌است. این ویژگی موجب سهولت و صرفه جویی فراوان در وقت ارزشمند علما و محققان گردیده و این خود اثری مهم در پیشرفت علم فقه و سرعت دستیابی به نتایج آن دارد. ۴ - شیخ حر عاملی در این کتاب سعی و تلاش فراوانی در ضبط دقیق روایات داشته و به اختلاف نسخه‏های گوناگون توجه نموده و در حاشیه کتاب به آنچه در نسخه‏های دیگر آمده اشاره کرده‌است.

امتیاز کتاب‏

کتاب وسائل الشیعة بر بسیاری از مجموعه‏های روایی سبقت گرفته، زیرا: کتاب وافی منحصر در روایات کتب اربعه‌است. وسائل، جامع میان کتب اربعه و دیگر کتب معتبر روایی است، لذا امتیاز این کتاب بر دیگر مجموعه‏های روایی مانند امتیاز کتاب کافی بر دیگر کتب اربعه‌است.

تجدید نظر

شیخ حر عاملی دوبار موفق به تجدید نظر در این کتاب شده و از اول تا آخر آن را نوشته‌است و روی هم رفته وی سه بار کتاب وسائل الشیعة را نوشته‌است. این نکته نشان دهنده اهمیت فراوان وی برای صحت و اعتبار این کتاب است.

سخنان علما

سید حسن صدر درباره این کتاب می‏فرماید: «کتاب وسائل الشیعة درباره احکام شرعی نگاشته شده‌است. این کتاب به گونه‏ای نوشته شده که به راحتی می‏توان از آن استفاده نمود و به مطالب آن دسترسی پیدا کرد. در این کتاب میان استدلال و فقه و کلمات فقها به بهترین شکل و صحیح‏ترین راه و معتبرترین مأخذ جمع شده‌است. هرگاه فقیه و مجتهد متبحری در این کتاب نظر کند آنچه را می‏خواهد همانند مرواریدهایی که به نظم چیده شده می‏یابد. هیچ مطلب مشکل و معضلی نیست که به آن نپرداخته باشد و موجب حیرت علما گشته و مانند آیه قرآن در برابر دیگر سخنان مطرح شده‌است.» علامه امینی در کتاب ارزشمند الغدیر درباره این کتاب می‏فرماید: «در هیچ کتاب رجال و تراجمی نامی از شیخ حر عاملی برده نشده مگر آنکه جملات مدح و ستایش فراوانی درباره کتاب گران‏بهایش یعنی وسائل الشیعة آن را فرا گرفته‌است.» و چه زیبا برادر علامه و صالح او درباره این کتاب سروده‌است: هذا کتاب علا فی الدین مرتبة قد قصرت دونها الأخبار و الکتب‏ینیر کالشمس فی جو القلوب هدی فننتحی منه عن أبصارنا الحجب‏هذا صراط الهدی ما ضل سالکه إلی المقامة بل تسمو به الرتب‏إن کان ذا الدین حقا فهو متبع حقا إلی درجات المنتهی سبب‏ یعنی: این کتابی است که در دین مقامش عالی است‏ و از دیگر کتاب‏های روایی نیز عالی‏تر است‏ و همچون خورشید در آسمان قلبها موجب درخشش هدایت است‏ و پرده‏های تاریکی را از برابر چشمان ما می‏زداید این راه هدایت است که سالک آن گمراه نخواهد شد تا به مقام عالی و مراتب والا برسد چرا که این دین، دین حق است‏ و حقیقتا این کتاب وسیله‏ای برای رسیدن به درجات عالی آن است.

شرح‏ها و تعلیقه‏ها

کتاب وسائل الشیعة از زمان نگارش بسیار مورد استقبال علمای بزرگ شیعه قرار گرفت و از این جهت شرح‏ها و تعلیقه‏های فراوانی نیز بر آن نگاشته شد که اولین آنها توسط خود مؤلف نوشته شد مانند: ۱ - تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل الشریعة نوشته شیخ حر عاملی. ۲ - تعلیقه‏ای بر وسائل الشیعة نوشته شیخ حر عاملی. ۳ - شرح وسائل الشیعة نوشته شیخ محمد بن شیخ علی بن شیخ عبد النبی بن محمد بن سلیمان بن مقابی معاصر با شیخ یوسف بحرانی. ۴ - شرح وسائل الشیعة نوشته حاج مولی محمد رضی قزوینی، شهید در فتنه افغان‌ها. ۵ - مجمع الأحکام، نوشته شیخ محمد بن سلیمان مقابی بحرانی معاصر با شیخ عبد الله سماهیجی. ۶ - شرح وسائل الشیعة، نوشته سید ابو محمد حسن بن علامه هادی آل صدر الدین موسی طاب ثراه. ۷ - الإشارات و الدلائل إلی ما تقدم أو تأخر فی الوسائل، نوشته حفید علامه صاحب جواهر شیخ عبد الصاحب. ۸ - شرح وسائل الشیعة نوشته آیت الله سید ابو القاسم خوئی. این کتاب به بیان ما تقدم و ما تأخر و بیان مطالبی که از روایات باب استفاده می‏شود بیش از آنچه شیخ حُر عاملی استفاده کرده پرداخته و روایات دیگری که شیخ حُر به آنها اشاره نکرده‌است را ذکر نموده‌است. ۹ - مستدرک الوسائل نوشته علامه بزرگ محدث نوری، وی در این کتاب روایات فراوانی را که شیخ حُر عاملی به آنها اشاره نکرده به همان ترتیب کتاب وسائل الشیعة آورده‌است و با توجه به آن روایات، کتاب دو برابر شده‌است. این کتاب به قدری ارزشمند است که مرحوم آخوند خراسانی درباره آن فرموده‌است: بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعة با مراجعه به کتاب مستدرک الوسائل مجتهد یقین به فحص کامل پیدا می‏کند و مطمئن می‏شود که روایت دیگری در این باب نیست و گرنه در این دو کتاب می‏آمد.

سند روایات‏

در این کتاب سند روایات این گونه آمده: ۱ - سندها در حد زیادی مختصر شده بدون آنکه در معنای آن خللی ایجاد گردد مانند الفاظ اداء و تحمل که همه به کلمه (عن) تبدیل شده و لقب و کنیه و نسب‏ها حذف گردیده و به نام یا لقب معروف اکتفا شده مثلا به جای عبد الله بن جعفر حمیری فقط به کلمه حمیری اکتفا شده‌است. ۲ - جمع میان سندها در جایی که یک روایت از منابع گوناگون و با سندهای متعدد روایت شده باشد. ۳ - در جایی که متن روایت در منابع گوناگون با هم فرق داشته باشد کاملترین آنها را آورده و سپس با ظرافت به نکات اضافی یا اختلافی آنها اشاره دارد. شیخ حُر عاملی با این شیوه موفق به جمع آوری تمام روایات ابواب فقه در این کتاب شده‌است.

نواقص

لازم به ذکر است این کتاب هر قدر هم که جامع و کامل باشد باز خالی از نقص نیست. برخی از نواقص کتاب عبارتند از: ۱ - در این کتاب تقطیع روایات بسیار به چشم می‏خورد یعنی روایات قطعه قطعه شده و هر قطعه در باب مورد نظر آمده‌است. این کار اگرچه استفاده از روایات را بسیار آسان کرده ولی در درک صحیح معنای آن ایجاد اشکال نموده زیرا معنای روایات را با توجه به صدر و ذیل آن دقیقتر می‏توان فهمید. ۲ - در این کتاب عبارت رواه... مثله و رواه... نحوه بسیار آمده یعنی شخص دیگری نیز مانند این روایت را نقل کرده‌است ولی عین نقل را نیاورده، در حالی که اگر عین نقل را می‏آورد در فهم صحیح‏تر و دقیق‏تر معنای روایت بسیار مفید بود. ۳ - در این کتاب عبارت تقدم ما یدل علی ذلک و یأتی نیز فراوان آمده، یعنی روایاتی که دلالت بر این مطلب دارد قبلا آمده یا خواهد آمد در حالی که اگر ایشان آدرس دقیق روایات را می‏داد بهتر می‏شد به آنها مراجعه کرد و در استنباط مطلب از آنها استفاده نمود. ۴ - بر اثر تقطیع روایات در برخی اسناد یا متون روایات نیز اشکالاتی بوجود آمده‌است.

خاتمه کتاب‏

شیخ حر در پایان کتاب مطالبی گران‏بها و ارزشمند درباره علم حدیث و رجال آورده مانند مشیخه شیخ صدوق، شیخ طوسی، شیخ کلینی، مصادر کتاب، سند مؤلف به آنها و صحت و اعتبار مصادر کتاب، اصحاب اجماع، قرائن خبر، صحت احادیث کتاب، جواب اعتراضات، احادیث مضمر، احوال رجال و اصطلاحات کتاب.

کتاب رجال‏

در پایان کتاب وسائل، شیخ حر عاملی یک کتاب رجال مفید و مختصر ارائه داده‌است. وی در این کتاب بسیاری از روات را توثیق نموده و مستند خود را دیگر کتاب‏های رجالی معتبر قرار داده‌است.

منابع‏

کتاب وسائل الشیعة گرفته شده از معتبرترین منابع روایی شیعه‌است مانند: کتاب کافی نوشته شیخ جلیل، ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی، کتاب من لا یحضره الفقیه، نوشته شیخ صدوق، کتاب تهذیب و استبصار، نوشته شیخ الطائفه، محمد بن حسن طوسی و بیش از ۷۸ کتاب دیگر که در اختیار ایشان بوده و مستقیما از آنها روایت نقل کرده و ۹۶ کتاب معتبر روایی شیعه که نوشته قدمای اصحاب بوده و با واسطه از آنها روایت نقل کرده‌است. سند کتاب‏ شیخ حر عاملی در پایان کتاب سند خود را به تمام کتاب‏هایی که از آنها روایت نقل کرده آورده تا روایات کتاب از حالت ارسال و مرسله بودن خارج شده و همگی مستند و مسند شوند و این خود دلیل بر اعتبار و صحت منابع کتاب نزد وی بوده‌است.

فهرست‏

شیخ حر فهرستی برای کتاب وسائل نگاشته‌است به نام «من لا یحضره الإمام». این فهرست شامل عنوان‏های تمام ابواب کتاب وسائل است و با توجه به اینکه کتاب وسائل تمام مسائل فقه را در ابواب جداگانه آورده، این فهرست دائرة المعارفی غنی و جامع از مباحث فقهی و خلاصه‏ای از کتاب وسائل شده‌است و بنابر فرموده مؤلف، این فهرست، خود یک کتاب فقهی است و شامل تمام فتاوای منصوصی که روایتی بر آن وارد شده، می‏باشد.

خلاصه‏

شیخ حر عاملی کتاب وسائل را خلاصه کرده و نام آن را «هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة» نهاده‌است و کتاب هدایة الأمة را نیز با نام «بدایة الهدایة» خلاصه کرده‌است. وی در کتاب بدایه واجبات اسلام را ۱۵۳۵ و محرمات را ۱۴۴۸ مورد دانسته‌است.

نسخه‏‌های خطی‏

۱ - نسخه‏ای در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد مقدس. این نسخه به خط مؤلف کتاب است و تاریخ نگارش آن ربیع الاول سال ۱۰۷۲ هجری است. این نسخه، اولین نسخه وسائل است. ۲ - نسخه‏ای در کتابخانه حضرت آیة الله نجفی مرعشی در شهر مقدس قم. این نسخه نیز به خط مؤلف بوده و تاریخ نگارش آن ۱۰۸۲ هجری است. این نسخه دومین نسخه وسائل است. ۳ - نسخه‏ای دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد مقدس که تاریخ نگارش آن ۱۱۱۴ هجری است. این نسخه از روی نسخه سوم مصنف نگاشته شده‌است و تصحیح و ملحقات آن نیز به خط مصنف بر آن موجود می‏باشد.